به چه سارهایی ساز کوبه ای گفته می شود؟
به تمام سازهایی که با ضربه زدن با دست یا وسیله‌ای دیگر، تکان دادن، ایجاد سایش و… نواخته می‌شوند ساز کوبه‌ای گفته می‌شود و اصطلاح کوبه‌ای یا percussion از ریشه‌ی لاتین percutere می‌آید و به معنی ضربه زدن است.
امروزه تکنیک‌های متعددی به نواختن این سازها اضافه شده و محدود به ضربه‌زدن محض نیستند.
جایگاه ساز کوبه ای در موسیقی
سازهای کوبه ای در اجراهای مختلف موسیقی حضور چشمگیری داشته و دارند و از حضور زیاد می توان به اهمیت وجود سازهای کوبه ای در موسیقی ایران و جهان پی برد.. سازهای کوبه‌ای از کهن‌ترین سازهایی هستند که در طول تاریخ استفاده شده‌اند و سازهای بادی هم بعضا با آنها همراه بوده‌اند و در انواع مراسم غم و شادی مجری احساسات بشر بوده‌اند.
از مهم‌ترین نقش سازهای کوبه‌ای می‌توان به نقش آنها در اجراهای گروهی اشاره کرد که وظیفه‌ی نگه داشتن ریتم قطعه برای سایر سازها و تاکید روی سرضرب‌ها را به عهده دارد.
انواع سازهای کوبه‌ای و ضربی دارای پوست ایرانی
۱. ساز کوبه ای دهل
ساز دهل بدنه‌ای استوانه‌ای دارد که به دو طرف آن پوست کشیده شده و ارتفاع بدنه‌اش در نواحی مختلف متفاوت است. دهل در نواحی مختلف ایران مانند سیستان و خراسان نواخته می‌شوند.
در سیستان، چوب دهل در دست راست قرار گرفته و نقش اصلی در نواختن دهل را دارد. به انگشتان دست چپ نیز ابزارهایی به نام نَلوک با نخ بسته می‌شود و نقش آنها نقشی تکمیلی و تزیینی است.
در خراسان در دست چپ نیز چوب باریکی قرار می‌گیرد.
ساز دهل عموما همراه ساز سُرنا (از سازهای بادی) است و در مجالس و مناسبات کاربرد دارد.
۲. ساز کوبه ای دمام
دمام ساز منطقه‌ی بوشهر است. بدنه‌ی استوانه‌ای و نسبتا بلند دارد و با دست و مضراب (چوب) نواخته می‌شود. در سه اندازه‌ی متفاوت وجود دارد که هرکدام کاربرد مخصوص به خود را دارند دمّام معمولی، دمّام غمبر و دمّام اشکون نامیده می‌شوند. دمّام غمبر هم‌اندازه و یا بزرگتر از دمّام معمولی‌ست و دمّام اشکون از دو نوع دیگر کوچکتر است.
۳. ساز کوبه ای دکر یا دهلک
این ساز متعلق به ناحیه‌ی بلوچستان بوده و سازی دوطرفه است که بدنه‌ای استوانه‌ای و بلند دارد و با دست نواخته می‌شود. اندازه‌ی ثابتی ندارد اما حتما از دهل بلوچ کوچکتر است و نام دهلک به همین سبب روی آن گذاشته شده است.
۴. ساز کوبه ای نقاره یا دسرکوتِن
ساز نقاره تنها از یک طرف پوست دارد و از همان طرف نواخته می‌شود و ابزار نواختنش دو قطعه چوب است. نقاره در واقع شامل دو طبل گلدانی‌شکل است که یکی از دیگری کوچکتر است و صدای زیرتری دارد. نقاره در موسیقی نواحی مازندران و خراسان حضور دارد و هر کدام ویژگی‌های ساختاری و تکنیک‌های مخصوص به خود را دارد.
۵. ساز کوبه ای تمبک (تنبک)
تمبک یا تنبک از سازهای کوبه‌ای یک طرفه است و تنها با دست نواخته می‌شود و در موسیقی اغلب نواحی ایران حضور داشته و امروزه در دایره‌ی سازهای ایرانی جایگاه ویژه دارد. جنس بدنه‌ی تمبک، چوبی یا فلزی است و در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود.
لینک مرتبط:
قیمت تنبک
۶. ساز کوبه ای دف
دف نیز از پوست‌صداهای یک‌طرفه است که قالبی گرد و اندازه‌هایی متفاوت دارد که ممکن است زنگوله (زنگ- حلقه- زنجیر) داشته باشد.
۷. ساز کوبه ای دایره
دایره از پوست‌صداهای یک‌طرفه با قاب گرد است که در موسیقی نواحی شمال خراسان، نیشابور، چهارمحال و بختیاری، هرمزگان، بلوچستان، گیلان، مازندران، گلستان، بوشهر، خوزستان، یزد و آذربایجان حضور دارد.
لینک مرتبط:
فروشگاه تنبک در کرج
انواع سازهای کوبه‌ای و ضربی بدون پوست ایرانی
۱. ساز کوبه ای چاک یا تخته
این ساز شامل دو قطعه از جنس چوب و به شکل صفحه‌ای یا ورقه‌ای‌ست که با ضربه‌ی مستقیم به صدا درمی‌آید و در ناحیه‌ی هرمزگان رایج است.
۲. ساز کوبه ای کرب
شامل دو بخش گلدانی‌شکل است که در برخی نواحی ایران مانند خراسان، کاشان، اصفهان ،فارس، گیلان، مازندران و سمنان رایج است.
۳. ساز کوبه ای سنج
سنج به شکل دو قطعه بشقابی‌شکل فلزی است که در ناحیه‌ی بوشهر بیشتر رایج است و در نواحی سیستان (با نام قاشقک)، هرمزگان (با نام شیرینگ یاجینگ)، دامغان (با نام جنگانه) و خوزستان (با نام سچابیق) نیز حضور دارد و برخی نواحی نیز آن را زنگ می‌خوانند و بیشتر در مناسبات شادی نواخته می‌شود.
۴. ساز کوبه ای قارقارک
این ساز با سایش غیرمستقیم (و با چرخاندن) نواخته می‌شود و امروزه کاربرد زیادی ندارد و دلیل نامگذاری آن این است که صدایی مشابه صدای کلاغ دارد.
۵. ساز کوبه ای قوپوز یا قاووز یا زنبورک
از خودصداهای تیغه‌ای و از جنس فلز است که با ضربه‌ی مستقیم نواخته می‌شود و در نواحی ترکمن‌نشین مانند منطقه‌ی گلستان متداول‌تر است و معمولا در مناسبات شادی توسط زنان و به صورت گروهی نواخته می‌شود و ساز دیگری آن را همراهی نمی‌کند.
۶. ساز کوبه ای ترکی
این ساز با ضربه‌ی غیرمستقیم و با چرخاندن نواخته می‌شود و از سازهایی‌ست که در نواحی مازندران متداول است و ظاهری پیچیده اما ساختار ساده‌ای دارد که شامل بخش‌های قاب ، دسته و چرخ‌دنده‌ی متصل به آن، زبانه (تیغه) و وزنه است.
۷. ساز کوبه ای تشتک و کوزه (کوزک و تال)
این ساز در موسیقی نواحی بلوچستان حضور دارد. تشتک، فلزی است و دو کوزه‌ی سفالی نیز همراه آن است که هیچ‌گاه جدا از هم نواخته نمی‌شوند.
۸. ساز کوبه ای زنگ‌ها، زنگوله‌ها و ناقوس‌ها
این خانواده از خودصداهای کوبه‌ای بسیار متنوع هستند که در موسیقی نواحی مختلف ایران کاربرد دارند. ممکن است مستقیم و یا غیرمستقیم نواخته شوند. ممکن است وزنه‌ای که داخل آنها آویزان است به صدا درآیند و یا شکل کروی داشته باشند و زنگوله یا گویی داخل آنها آزاد باشد که تکان خوردنش باعث ایجاد صدا شود…
