معرفی ساز تنبور
معرفی ساز تنبور
ساز تنبور
ساز تنبور یا تمبور سازی است که دسته‌ای بلند و کاسه‌ای گلابی شکل دارد و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شود. کاسه آن به دو صورت یک تکه (کاسه‌ای) که از قدیم مرسوم بوده و چند تکه‌ای (ترکه‌ای یا چمنی) است که به تقلید از کاسه سه تار در دهه‌های اخیر ساخته شده‌است. طول این ساز در بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر و دارای سه سیم است، یکی واخوان و دو سیم اصلی. در زمان قدیم به گفته فارابی از یک یا دو سیم اصلی استفاده می‌شده‌است که اکنون به صورت سه سیم معمول است. این ساز دارای چهارده پرده (دستان) و فاقد ربع پرده می‌باشد. در نواختن آن دو نوع کوک رایج است. ابتدا کوک هفت دستان (برز) و دیگری کوک پنج دستان (ته رز) که نوازندگان امروزی بیشتر از کوک سیم اصلی دو (C) و سیم واخوان سل (G) استفاده می‌کنند. تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند و تکنیک‌های دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است و مضراب‌های اصلی آن عبارتند از انواع مضراب راست، چپ و شُر انواع مضراب ریز، گل‌ریز، غنچه، دوچپ (دوتک) و … آلبوم صدای سخن عشق با صدای شهرام ناظری و آهنگ‌سازی کیخسرو پورناظری اولین و مطرح‌ترین آلبومی است که به معرفی ساز تنبور می‌پردازد.
تاریخچه تنبور
ساز تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که جنبه عرفانی و مقامی دارد. بزرگتر از سه‌تار و در قدیم به دوتار معروف بوده و مناطق کوردهای گوران و قلخانی و کردی کرمانشاهی تَمیُره و در مناطق لک‌نشین به آن تمیره می‌گویند. جنس کاسه و صفحهٔ آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو می‌باشد.
تنبور در مناطق یارسان‌نشین دارای تقدسی خاص است چنانچه نوازندگان قبل از شروع و در خاتمه دسته ی آنرا را می‌بوسند. اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نهصده شاه خوشین بوده و از آن زمان تاکنون در جای جای ایران، تنبور را ساز شاه خوشینی نیز نامیده‌اند.
از یافته‌های باستان‌شناسان می‌توان ادعا کرد که این ساز قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد و شاید نتوان دقیقاً زمان اختراع این ساز را معین نمود، اما می‌توان گفت ساخت تنبور از قرن‌ها پیش از ظهور اسلام رواج داشته‌است که تایید این مطلب و از اسناد مهم تاریخی پیدا شدن مجسمه‌ای است در حوالی مقبره دانیال نبی (ع) واقع در شوش
مقام‌های تنبور
مقام‌های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
– مقام‌های پردیوری، کلام یا حقانی
– مقام‌های مجلسی (اسطوره‌ای، باستانی، هوره)
– مقامات مجازی
o مقامات قدیمی مانند جلوشاهی، سوارسوار
o مقاماتی که در یکصد سال گذشته ساخته شده‌است.
o آهنگ‌ها و بداهه نوازی معاصرین یا هر آنچه که غیر از مقام‌های کلام و مجلسی باشد.
موسیقی تنبور
موسیقی ساز تنبور دارای حالات و جنبه‌های مختلفی است و برای هر جنبه و حالت مقام خاصی وجود دارد. بر این اساس، می‌توان آن‌ها را به صورت زیر نیز دسته‌بندی کرد:
– مقام‌هایی که جنبه دعا و مناجات و عبادت دارند، مثل اکثر مقام‌های کلام از جمله شیخ امیری، پیشروی، ایمانم یار
– مقام‌هایی که جنبه حماسی دارند، مانند ته رز روسم
– مقام‌های اسطوره‌ای، مانند سه رته رز و ساروخانی
– مقام‌های عاشقانه، مانند قه تار، مجنونی و باریه
– مقام‌هایی که عرفانی اند و جنبه سرور و مستی دارند، مانند اکثر مقام‌های کلام، از جمله حقن حقن، هانا فریارس، یار دیدکانی
– مقام‌هایی که در مراسم عزاداری نواخته می‌شوند، مانند فانی فانی و گل و خاک
– مقام‌هایی که جنبه سرور و خوشامدگویی و شادمانی دارند، مانند جلوشاهی و سوار سوار
مقام‌های تنبور را بر اساس وجوه موسیقایی مختلف، مانند وزن و ریتم و سازی یا آوازی بودن، می‌توان به صورت زیر تقسیم کرد:
– مقام‌های سازی- آوازی با وزن آزاد: این مقام‌ها عمدتاً جزو مقام‌های مجلسی اند، مانند باریه، قطار، سید خاموشی
– مقام‌های سازی- آوازی که دارای اوزان کند و فراخند و ریتم ثابتی ندارند: مانند تنه میری، لامی لامی و رژیان دالاهو. مقام سازی – آوازی دارای وزن ثابت که سربند ثابتی نیز دارند و در مراسم آیینی اجرا می‌شوند: مانند یار داوو، حقن حقن.
– مقام‌های صرفاً سازی که ریتم تند تری نسبت به سایر مقام‌ها دارند، مانند جلوشاهی، سوارسوار، بایه بایه.
انواع تنبور:
- تنبور کاسه‌ای
- تنبور گلویی‌دار
- تنبور چمنی
کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای
تنبور کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای است، به این معنا که اولین سازی می‌باشد که دسته‌ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته است. در کتب و رسالات زیادی در این مورد سخن گفته اند. کتاب دیکشنری گراو که در زمینه‌سازشناسی می‌باشد، قدمت این ساز را پنج الی شش هزار سال دانسته و مجسمه‌های سنگی در موزه‌ها و آثار باستانی به جای مانده در شوش و تپه‌های بنی یونس در حوالی شهر موصل قدمت این ساز را ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد نشان می‌دهد.
در کارنامه اردشیر بابکان یکی از متون‌های پهلوی آمده که روزی اردشیر در ستورگاه نشسته بود و تنبور می‌زد و می‌سرود. در روایت‌های افسانه‌ای آمده که رستم در خوان چهارم تنبور می‌نواخته و مقام ته رز را به وی و مقام باریه را به باربد موسیقیدان دربار ساسانیان نسبت می‌دهند. فارابی که در موسیقی الکبیر به‌طور گسترده در مورد تنبور و انواع آن و فواصل و کوک‌های آن توضیحات مفصل داده‌اند. ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی نیز از این جمله‌اند. در آثار شاعران بزرگ فارسی‌زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و وفا کرمانشاهی چندین بار از تنبور سخن به میان آمده‌است.
بدون دیدگاه