نام ساز : تنبک – Tonbak
خاستگاه ساز: ایران
دسته بندی ساز : معرفی سازهای کوبه ای
نوازندگان مشهور : بهمن رجبی، حسین تهرانی ، ناصر فرهنگ فر، جهانگیر ملک ، ملوک ضرابی ، مرتضی اعیان ، محمد اسماعیلی ، داریوش رفیعی

تنبک در فرهنگ ها ، اشعار ، آثار موسیقی دانان بصورت “تمبک” ، “تبنک” ، دُمبک ، دُمبال ، خُنبک و … استفاده شده است. در برهان قاطع بصورت تُنبک ثبت شده است. تنبک یکی از کامل ترین سازهای کوبه ای پوستی موجود در جهان به شمار می رود. این ساز را با هر ده انگشت می نوازند و نقش همراهی کننده و هماهنگ کننده سایر ساز ها را در گروه نوازی بر عهده دارد.

تاریخچه ساز تنبک

پیشینه تنبک با نام‌های پهلوی دمبلک به پیش از اسلام می‌رسد، تنبک ریشه در زبان کردی دارد و زادگاهش مناطق غربی ایران است، اخیرا پیشرفت قابل توجهی داشته و به عنوان سازی مستقل مورد توجه نوازندگان و هنر جویان قرار گرفته است.

ساختار ساز تنبک

این ساز از دو قسمت کلی و استوانه ای شکل تشکیل شده است؛ یک قسمت به قطر تقریبی ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و به طول ۴۵ سانتیمتر است که بر سمت بالای آن پوست کشیده می شود و در پایین به قسمت دیگر متصل می شود؛ این قسمت استوانه باریک تری است که در قسمت پایین کمی گشاده ترشده و به دهانه ای بازمنتهی می شود. بدنه تنبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، لیکن امروزه از جنس چوب می‌سازند.

دهانه بزرگ : که بر روی آن پوست کشیده می شود. این دهانه باید دایره ای کامل باشد تا صدا در تمام نقاط کناره یکسان شود.

تنه (محفظه صوتی) : به قسمت حجیم ساز گفته می شود ، تا حدی محدب است و هنگام ساخت در عرض آن شیارهایی (عاج) ایجاد می کنند تا از لغزیدن تمبک هنگام نواختن جلوگیری کند.

نفیر (گلویی) : به قسمت باریک تر که بین تنه و دهانه کوچک قرار دارد گفته می شود. طول آن از تنه تا دهانه کوچک حدود 26 سانتی متر و قطر بیرونی آن حدود 18 سانتی متر است. نفیر از بیرون استوانه ای شکل و از داخل مخروطی شکل (شیپوری) تراشیده می شود.

دهانه کوچک : دهانه کوچک در ادامه نفیر قرار دارد که در واقع محل خروج صدای حاصل از ارتعاشات پوست توسط ضربه های 2 دست است. قطر آن در حدود 18 تا 22 سانتی متر است.

پوست : معمولا از پوست گوساله و بز، به ویژه پوست گردن آن (به علت ضخامتش) استفاده می کنند. پوست را با چسب یا سریش روی لبه بیرونی دهانه بزرگ می چسبانند.

نحوه صدا دهی تنبک

نوازنده نشسته و ساز را بطور افقی بر روی ران خود قرارمی دهد ، معمولا پای چپ خود را قدری جلوتر از پای راست قرار داده به گونه ای که پاشنه پا در جهت بالا گرایش داشته و پنجه بر زمین تکیه می کند. دست چپ خود را در بالا و دست راست را در سمت راست تمبک قرار داده و با انگشتان ، نرمه و تمام دست خود بر قسمت های مختلف (مركز، ميان، كنار) پوست می كوبد. قرار گیری صحیح تنبک بر روی پاها نیز اهمیت بالایی دارد. همچنین جای قرار گیری دستها روی ساز.

حرکت تُم: بم ترین صدای تولیدی در ساز خواهد بود. استاد حالت گیری اصولی انگشتان، محل برخورد ضربه ها به ساز و همچنین میزان قدرت در نواختن ضربه را شرح میدهد.

حرکت بک: صدای تیز و شفاف تری دارد که از حاصل برخورد انگشت دوم در کناره های سطح تنبک ایجاد می شود. این حرکت تمرکز زیادی می طلبد. میزان سرعت و شدت ضربه را کاملا برای شما عنوان میکند.

حرکت ریز راست: حاصل برخورد تمام انگشتان دست راست به علاوه کف دست می باشد.

حرکت ریز چپ: کلا دست چپ از روی تنبک برداشته نمیشود. در این حرکت با انگشت یک تا چهار به صورت کامل و خیلی نرم روی پوست ضربه می زنید.

حرکت بشکن یا پِلنگ: این حرکت به وسیله تمام انگشتان یک تا چهار قابل اجراست ولی بیشتر با انگشت دو و سه مرسوم است.

آموزش نت خوانی تنبک

نت نویسی برای تمبک معمولاً روی حامل سه خطی ست. به این ترتیب که ناحیهٔ مرکزی پوست روی خط اول، ناحیهٔ میانی روی خط دوم و ناحیهٔ کنارهٔ پوست روی خط سوم علامت گذاری می شود. در نت نویسی تمبک گاه از حامل هایی با تعداد خطوط متفاوت نیز استفاده شده است.

نت خوانی تنبک

یک نت در تنبک می‌تواند دو چیز را مشخص و معین کند. این دو چیز شامل چه چیزی بزنم و چه نتی را در چه هنگام بزنم، هستند. مبحث دوم به تئوری موسیقی و تئوری ریتم ربط دارد و مبحث اول به گرد، سفید، چنگ و دولا چنگ مرتبط هستند.

دست 8: به دستی که پایین تنبک قرار می‌گیرد، دسته 8 نام دارد. حال اگر شما راست دست باشید، به دست راست شما که پایین تنبک قرار دارد، دست 8 می‌گویند.

دست 7: به دستی می‌گویند که بالای تنبک قرار دارد. حال اگر شما چپ دست باشید، به دست شما که در بالای تنبک قرار دارد، دست 7 می‌گویند.

جالب است بدانید که انگشت‌ها در نت خوانی تنبک هم شماره‌هایی دارند که مختلف هستند. این بحث در کتاب‌ها و منابع، به صورت مختلف است. به این صورت که بعضی از اساتید، شماره‌های 1 تا 4 را از انگشت کوچک تا قبل از انگشت شصت در نظر می‌گیرند و به انگشت شصت، عدد صفر تعلق می‌گیرد. نظر اساتید دیگر در این رابطه متفاوت است و به کل این شماره گذاری را برعکس می‌دانند. اما همچنان به انگشت شصت، عدد صفر تعلق می‌گیرد. اکنون برای ادامه دادن به آموزش نت خوانی تنبک، باید که یک نوع شماره گذاری را برای انگشتان دست خود در نظر بگیرید. حال در این‌جا، ما انگشت کوچک را 4 در نظر می‌گیریم که به انگشت اشاره، شماره 1 تعلق می‌گیرد.

انواع ساز تنبک

• تنبک یک تکه
• تنبک چند تکه
• تنبک فایبری
• تنبک ترکه ای